O różnych sposobach wyrażania straty. Analiza „Trenu X” Jana Kochanowskiego

Polecenia:

I. Przypomnij sobie biografię Jana Kochanowskiego. Szczególną uwagę zwróć na to, w jakich okolicznościach doszło do powstania cyklu trenów. Przeczytaj uważnie „Tren X”.

TREN X

Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi sie podziała?
W którą stronę, w którąś sie krainę udała?
Czyś ty nad wszytki nieba [1] wysoko wniesiona
I tam w liczbę aniołków małych policzona?
Czyliś do raju wzięta? Czyliś na szczęśliwe
Wyspy [2] zaprowadzona? Czy cię przez teskliwe
Charon [3] jeziora wiezie i napawa zdrojem
Niepomnym [4], że ty nie wiesz nic o płaczu moim?
Czy, człowieka zrzuciwszy i myśli dziewicze,
Wzięłaś na się postawę i piórka słowicze [5]?
Czyli sie w czyścu czyścisz, jesli z strony ciała
Jakakolwiek zmazeczka na tobie została?
Czyś po śmierci tam poszła [6], kędyś pierwej była,
Niżeś sie na mą ciężką żałość urodziła?
Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest, lituj mej żałości,
A nie możesz li w onej dawnej swej całości,
Pociesz mię, jako możesz, a staw sie przede mną
Lubo snem, lubo cieniem, lub marą nikczemną [7].

Jan Kochanowski, Treny

Wyjaśnienia:
[1] nad wszystki nieba – czyli do najwyższego nieba: Jan Kochanowski odwołuje się tu do ówczesnych wyobrażeń, zgodnie z którymi kosmos składa się z dziesięciu nieb (sfer niebieskich), nad którymi znajduje się mieszkanie Boga i aniołów.
[2] szczęśliwe Wyspy – wyspy, na których według mitologii greckiej przebywali po śmierci (lub nawet jeszcze za życia) sławni bohaterowie. W XVI wieku często utożsamiano je z Wyspami Kanaryjskimi.
[3] Charon – według mitologii greckiej bóg podziemi, przewoził dusze zmarłych w łodzi przez rzekę Styks i wody Acherontu do krain piekielnych.
[4] zdrojem niepomnym – powodującym zapomnienie – dusze przewożone przez Charona po wypiciu wody z rzeki Lete zapominały o tym, co zrobiły, widziały i słyszały przedtem.
[5] wzięłaś na się postawę i piórka słowicze – takie przemiany są często opisywane w antycznej poezji i mitologii – zdarzyło się to Filomeli, żonie Tereusa, króla Tracji.
[6] Czyś po śmierci tam poszła... – prawdopodobnie słowa zgodne z obiegowym przekonaniem, że dusze wracają po śmierci tam, skąd przyszły, czyli do Boga.
[7] mara nikczemna – zjawa.


1. Sparafrazuj tekst Jana Kochanowskiego, używając współczesnej polszczyzny.
2. Nazwij podmiot liryczny ujawniający się w tym trenie. Określ, w jakiej roli występuje.
3. Opisz krótko sytuację, w której znalazł się podmiot liryczny.
4. Tren rozpoczyna się słowami: Orszulo moja wdzięczna. Nazwij ten środek stylistyczny.
5. Czego próbuje dowiedzieć się podmiot liryczny? O co pyta swoją córkę?
6. Wytłumacz, jakie znaczenie dla interpretacji trenu ma tak duże nagromadzenie pytań retorycznych?
7. Gdzie poeta szuka swojej córki? Wymień przestrzenie, w których może przebywać Oruszla, i przypisz je do właściwych wierzeń.
8. Wskaż i nazwij dwa najważniejsze środki stylistyczne, za pomocą których podmiot liryczny wyraża swoją rozpacz i żal.
9. W ostatnich wersach utworu podmiot liryczny mówi: „[...] Gdzieśkolwiek jest, jesliś jest [...]”. Wytłumacz, jak rozumiesz te słowa.
10. Z jakimi zjawiskami można kojarzyć rzeczowniki sen, cień, mara?
11. Wyjaśnij, dlaczego Urszula ma stawić się „[...] lubo snem lubo cieniem lub marą nikczemną”?
12. Uważa się, że Tren X Jana Kochanowskiego, tak jak i cały cykl trenów, zawiera ponadczasowe treści. W czym, według Ciebie, przejawia się jego uniwersalność i aktualność?

II. Przeczytaj zmieszczoną poniżej definicję trenu i wykonaj polecenia:

TREN – jeden z gatunków poezji żałobnej, wywodzący się z antyku, pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal spowodowany śmiercią, opisująca czyny i myśli zmarłego oraz wychwalająca jego zalety. Do tradycji gatunku nawiązywał Jan Kochanowski, którego Treny są jednym z arcydzieł europejskiej poezji żałobnej. Poeta polski stworzył tradycji cykl trenów, w którym motywy pieśni żałobnej stały się tematami kolejnych utworów.

1. Wskaż, które elementy z definicji gatunkowej można odnaleźć w Trenie X Jana Kochanowskiego. Swoje obserwacje zapisz w tabeli.

Elementy występujące w utworze

Elementy niewystępujące w utworze

........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ...........................................................................

........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ........................................................................... ...........................................................................

2. Zastanów się, z czego może wynikać brak wymienionych przez Ciebie elementów w tekście renesansowego poety. Kto, Twoim zdaniem, jest bohaterem Trenu X?